ΔΥΟ ΚΙΝΕΖΙΚΑ ΒΑΖΑ

 

Κακός μήνας ο Ιούλης για τη μεγάλη επαρχιακή πόλη με το ηπειρωτικό κλίμα. Και το 1987 τα αιρ κοντίσιον ήταν σχεδόν άγνωστα. Αφόρητη η ζέστη. Κόλλαγαν όλα επάνω μου. Αλλά δεν είχα πάει για διακοπές, ταξίδεψα για δουλειά. Αυτή ήταν η δουλειά μου: ταξίδια.

Τριάντα τόσα χρόνια μετά, κάνει πάλι πολύ ζέστη. Αλλά είμαι στην Αθήνα και έχω κλιματισμό. Σερφάρω στο κομπιούτερ και τραβάω πού και πού μια τζούρα φραπέ με τρεις κουταλιές καφέ. Γυρίζω σε μια στιγμή την περιστροφική πολυθρόνα για να ξεμουδιάσω και αντικρίζω τη βιβλιοθήκη που έχω χρόνια να την συγυρίσω και τα βιβλία είναι το ένα πάνω στο άλλο, χωρίς καμιά σειρά και ταξινόμηση.

Μου αρέσουν τα βιβλία και πάντα είχα την άποψη ότι στη βιβλιοθήκη δεν μπορεί παρά να είναι μόνο βιβλία, όχι φωτογραφίες, μπιμπελό και βιτρίνες. Με εκνευρίζουν τα λεγόμενα «σύνθετα». Δείχνουν έλλειψη σεβασμού στην πνευματική δημιουργία και στην πνευματικότητα γενικότερα. Όμως να που στη μεγάλη βιβλιοθήκη μου που πιάνει έναν ολόκληρο τοίχο υπάρχουν δυο χρυσά κινέζικα βάζα Canton με καπάκι, μέσα σε μια μικρή βιτρίνα. Αυτό κι αν είναι έκπληξη!

Χρόνια τώρα, τα βάζα δεν τα έχω ξεσκονίσει, ούτε καν ακουμπήσει. Το τζάμι της βιτρινούλας είναι βρώμικο και θολό και μετά βίας διακρίνονται. Όμως η ματιά μου τα συναντάει συχνά, γνωρίζει την παρουσία τους κι αυτό μου φτάνει. Φτάνει και περισσεύει για να αφήσει τον νου να ταξιδέψει στην επαρχιακή πόλη, εκείνη την ανυπόφορα ζεστή μέρα που συνάντησα την Πέρσα μετά από  δεκατέσσερα χρόνια.

Η Πέρσα ήταν γειτόνισσα και συμμαθήτριά μου στο δημοτικό. Ήταν μοναχοπαίδι, ένα κορίτσι γελαστό - χωρίς να είναι χαζοχαρούμενο - σβέλτο και απίστευτα δυνατό. Στο σώμα, στην ψυχή και στο μυαλό δυνατό.

Δεν υπήρχε κάτι που να μην έκανε η Πέρσα. Πιάνο, ξένες γλώσσες, μπαλέτο, ενόργανη, μπάσκετ, ποδόσφαιρο, ιστιοπλοΐα, ξιφασκία, σκοποβολή και πάλι κάτι θα ξεχνάω. Θα κομπλάριζε τους πάντες αν δεν ήταν τόσο καταδεχτική και συνάμα διακριτική.

Δεν ανοιγόταν η Πέρσα. Άκουγε με προσοχή, σχεδόν ευλαβικά, ότι είχες να της πεις και προσπαθούσε να σε βοηθήσει, πάντα διακριτικά, λέγοντας την άποψή της. Σπάνια θα την άκουγες να πει κάτι για τον εαυτό της και όταν το έκανε, ήταν απλά μια πληροφορία καθημερινής ρουτίνας.

Αν ήταν όμορφη η Πέρσα, με τα κοντά μαύρα μαλλιά και τα πράσινα μάτια; Ήταν και παραήταν! Αλλά ήταν τόσο έντονη και ξεχωριστή προσωπικότητα που η ομορφιά της πέρναγε σε δεύτερη μοίρα. Τουλάχιστον για μένα.

Δεν είχα ποτέ ιδιαίτερα στενές σχέσεις μαζί της. Οι γονείς της ήταν εκπαιδευτικοί, χημικός η μητέρα και φιλόλογος ο πατέρας και μερικές φορές μας είχαν κάνει μάθημα αλλά πιο συχνά το μάθημα σε μένα το έκανε η ίδια η Πέρσα. Μέχρις εκεί ήταν οι σχέσεις μας γιατί εγώ δεν ήμουν πολύ του αθλητισμού και έπαιζα σπίτι με τον μικρότερο αδερφό μου. Στο σχολείο πάλι, οι παρέες μου ήταν άλλες.

Στο γυμνάσιο η Πέρσα πήγε στο Αμερικανικό Κολλέγιο κι εγώ στο δημόσιο του Βύρωνα. Συναντιόμασταν πια αραιά και πού στο δρόμο και λέγαμε μια καλημέρα, τι κάνεις.

Η Πέρσα πέρασε χημικός μηχανικός από τους πρώτους κι εγώ στην Ανωτάτη με την δεύτερη. Στο φοιτητικό κίνημα ήμουν πολύ ενεργός ενώ εκείνη συμμετείχε σε δεύτερο ρόλο. Συναντηθήκαμε το 1973 στην κατάληψη του Πολυτεχνείου, χαιρετηθήκαμε εγκάρδια και αγκαλιαστήκαμε.

Αυτό ήταν. Μετά την έχασα. Έμαθα πώς πήγε στην επαρχία για να δουλέψει σε κάποιο εργοστάσιο. Εγώ είχα βρει δουλειά σε χαρτοποιεία και είχα παρατήσει τη σχολή. Έγινα εμπορικός αντιπρόσωπος και ταξίδευα στην επαρχία.

Εκείνο το βράδυ του ’87 με την αφόρητη ζέστη, πέρασα από το βιβλιοπωλείο που ήταν ακριβώς δίπλα από το ξενοδοχείο για να βρω κάτι να διαβάσω. Ήξερα ότι θα μου ήταν αδύνατο να κοιμηθώ.

Ψάχνοντας είδα το 1934 του Μοράβια και έκανα να το κατεβάσω από το ράφι, όταν άκουσα τη φωνή της. Γύρισα και την είδα. Φορούσε εφαρμοστή αθλητική φόρμα, τα μαλλιά της ήταν μακριά και το μακιγιάζ την έκανε να φαίνεται πολύ διαφορετική απ’ ότι την ήξερα. Όμως η φωνή της ήταν ίδια. Αγκαλιαστήκαμε.

Η Πέρσα με ρώτησε πού μένω και της είπα. Μου πρότεινε να έρθω στο σπίτι της που ήταν στην άκρη της πόλης, αρκετά δροσερό και με αιρ κοντίσιον. Αιφνιδιάστηκα και στην αρχή αρνήθηκα αλλά μετά συμφώνησα.

Πήγαμε στο σπίτι της, μια μονοκατοικία επιπλωμένη με κλασικά κομμάτια και κάτσαμε στη μεγάλη βεράντα. Έφερε ουίσκι και άναψε ένα πούρο. Με ρώτησε τι κάνω. Της είπα για τη δουλειά, ότι δεν είχα κάνει οικογένεια, ο αδερφός μου είχε φύγει στην Αυστραλία, ο πατέρας μου δεν ζούσε πια και εγώ έμενα με τη μάνα μου στο πατρικό. Εκείνη μου είπε ότι έφυγε στην επαρχία για να πιάσει δουλειά σε εργοστάσιο λιπασμάτων και ότι πριν από πέντε χρόνια έκανε την δική της επιχείρηση για να αξιοποιήσει μια πατέντα της. Τελικά κατάφερε να στήσει ένα εργοστάσιο κατασκευής πυρίμαχων υλικών. Ανύπαντρη κι αυτή σαν κι εμένα.

Βρήκαμε κοινό σημείο στη λογοτεχνία και στη τζαζ και μου ζήτησε να διαλέξω από την τεράστια συλλογή με τα βινύλια για να ακούσουμε μουσική από ένα πολύ ποιοτικό στερεοφωνικό συγκρότημα. Φυσικά άφησα την ευθύνη των επιλογών σε εκείνη και η νύχτα πέρασε χωρίς να το καταλάβουμε και χωρίς να χρειαστούμε βοήθεια κλιματιστικού. Το πρωί αγκαλιαστήκαμε και αποχωριστήκαμε.

Δεν διατηρήσαμε επαφή. Ώσπου, περίπου τέσσερα χρόνια μετά την συνάντησή μας, με πήρε τηλέφωνο ένα δικηγόρος από την επαρχία. Με ρώτησε αν γνωρίζω την Περσεφόνη Αϊβαλιώτη. Όταν του απάντησα θετικά, με πληροφόρησε ότι δυστυχώς απεβίωσε και με όρισε εκτελεστή της διαθήκης της. Θα έπρεπε να κάνω τον κόπο να μεταβώ στην επαρχιακή πόλη για να μου ανακοινωθεί η διαθήκη και να συνεννοηθώ για το τι οφείλω να πράξω.

Η γη έφυγε κάτω από τα πόδια μου. Όλο αυτό ήταν ένα κακό όνειρο. Χρειάστηκα τρεις μέρες για να συνέλθω στοιχειωδώς. Την τέταρτη μέρα έφυγα για την επαρχία και το γραφείο του δικηγόρου.

Πρόκειται για μια τραγωδία, μου είπε. Πριν από περίπου ένα χρόνο σκοτώθηκαν και οι δύο γονείς της Αϊβαλιώτη σε αυτοκινητιστικό. Τώρα εκείνη έβαλε τέρμα στη ζωή της. Αυτό το τελευταίο το άκουσα σαν μέσα σε όνειρο. Το επανέλαβα πολλές φορές μέσα μου για να το δεχτώ.  Η Πέρσα αυτοκτόνησε.

Τους τελευταίους μήνες είχε ρευστοποιήσει τα πάντα. Το εργοστάσιο, τα αυτοκίνητα, το σπίτι επιπλωμένο, τις μετοχές. Τα χρήματα και τα βιβλία τα προόριζε για συγκεκριμένα ιδρύματα που περιθάλπουν κακοποιημένα παιδιά και γυναίκες. Τα βινύλια και το στερεοφωνικό τα άφηνε σε μένα, μαζί με δύο κινέζικα βάζα που ήταν σε βιτρίνα. Πρόσθετε ότι επιθυμούσε να ανοίξω τα καπάκια των βάζων.

Το σπίτι θα παραδινόταν στους καινούργιους ιδιοκτήτες σε δυο μέρες. Έπρεπε να βιαστώ. Πήρα τα κλειδιά από τον δικηγόρο και πήγα. Η μονοκατοικία τη μέρα μου φάνηκε διαφορετική. Χωρίς την Πέρσα την ένοιωσα ξένη, εχθρική. Τα σκούρα ήταν όλα ανοιχτά και το φως χιμούσε μέσα βίαια. Δεν άντεξα, έκλεισα τα παράθυρα και άναψα φώτα. Είδα την βιτρίνα και τα κινέζικα βάζα.

Τα κατέβασα από την θέση τους και τα άφησα επάνω στο γραφείο. Ανάμεσα τους, στη βιτρίνα, ήταν ένα κλειδί. Το κατέβασα κι αυτό. Πήρα βαθειά ανάσα και ξεκαπάκωσα το ένα βάζο. Είδα μέσα στάχτη. Σκέφτηκα ότι ήταν των γονιών της. Μέσα στις στάχτες βρήκα μια φωτογραφία. Ένας άντρας. Μου φάνηκε γνωστός. Επανέλαβα την διαδικασία και για το άλλο βάζο. Τα ίδια. Στάχτες και φωτογραφία άντρα γνωστού. Μα τι; Ανατρίχιασα.

Πριν από λίγους μήνες τα μέσα ασχολήθηκαν για μέρες με δύο κυνηγούς που εξαφανίστηκαν. Είχαν βρεθεί τα σκυλιά τους να γαυγίζουν μέσα σε κλουβιά στην καρότσα του αγροτικού, πολύ αίμα στο χώμα, ίχνη από σύρσιμο και ροδιές από άλλο όχημα. Θυμόμουν ότι οι τύποι αυτοί είχαν συνεργείο αυτοκινήτων αλλά είχαν και παρτίδες με διακινητές ναρκωτικών. Οι έρευνες είχαν στραφεί προς τον υπόκοσμο χωρίς αποτέλεσμα. Σιγά-σιγά το θέμα ξεθύμανε.

Είχα αναψοκοκκινίσει. Τα μηλίγγια μου χτυπούσαν ακατάπαυστα. Το μάτι μου έπεσε στο κλειδί. Άνοιγε ένα συρτάρι του γραφείου. Μέσα ήταν μερικές σελίδες ταχτοποιημένες. Ένα ιδιόχειρο γραπτό με τον ωραίο και λιτό γραφικό χαρακτήρα της Πέρσας.

Ενημέρωνε ότι αυτοί οι άνθρωποι την άρπαξαν από τον δρόμο και την βίασαν όταν ήταν δεκατεσσάρων. Την εγκατέλειψαν σε ένα ερημικό σημείο. Γύρισε στο σπίτι της, πλύθηκε και συγυρίστηκε. Δεν είπε τίποτα σε κανέναν. Κράτησε τον αριθμό του αυτοκινήτου.

Από τον αριθμό βρήκε τους δράστες. Πήγε στην επαρχιακή πόλη και τους αναγνώρισε, έχοντας πάρει προφυλάξεις για να μην την δουν. Μετά αποφάσισε να εγκατασταθεί εκεί και να περιμένει με υπομονή την ευκαιρία. Μάζεψε και άλλες πληροφορίες. Δεν ήταν το μοναδικό θύμα. Οι κοπέλες δεν τολμούσαν να μιλήσουν.

Όταν πέθαναν οι γονείς της, ένοιωσε ότι έφτασε η ώρα. Ήταν Κυριακή πολύ πρωί. Τους έστησε καρτέρι στο κυνήγι. Τους πυροβόλησε με την καραμπίνα της και τους φόρτωσε με το παπαγαλάκι στο φορτηγάκι του εργοστασίου. Τους μετέφερε εκεί και τους μετέτρεψε σε στάχτη στο καμίνι. Είχε μια δουλειά και την τελείωσε.   Έφτασε η ώρα να φύγει κι εκείνη.

Άδειασα τις στάχτες στη λεκάνη της τουαλέτας και έκαψα τις φωτογραφίες και τα γραπτά. Φόρτωσα το στερεοφωνικό, τα βινύλια και τα βάζα στο αυτοκίνητο και έφυγα.

Ακούω Τελόνιους Μονκ, πίνω ουίσκι και καπνίζω ένα κοχίμπα. Τα μάτια μου είναι στραμμένα στη βιτρίνα που πρέπει να βρίσκονται τα κινέζικα βάζα. Νοιώθω ένα σύγκρυο, σα να περνάει μέσα μου η παγωμένη ψυχή ενός κοριτσιού δεκατεσσάρων χρονών.

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΕΚΤΟΡΑΣ, Ο ΠΑΠΠΟΥΣ, ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΕΡΟΠΛΑΝΟ

Στην άξια μνήμη του καπετάν Έκτορα.

Εφέτος για τον Αντρέα και μένα η χρονιά είναι φορτισμένη. Τα διακόσια χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης είναι σταθμός και αφορμή περίσκεψης για όλους τους Έλληνες, τα εκατό χρόνια από την γέννηση του πατέρα είναι λόγος νοσταλγίας και αναπόλησης για τα τέκνα του Λέλου Σκιάνη.

Τον χάσαμε πριν από τριανταπέντε χρόνια. Δεν ήταν μεγάλος, ήταν όμως ταλαιπωρημένος από την ελλιπή λειτουργικότητα ενός πληγωμένου μυοκάρδιου.  Άνθρωπος με μια καρδιά μεγάλη – μεταφορικά – είχε αποκτήσει και μεγάλη καρδιά κυριολεκτικά. Έφυγε γενναίος, όπως έζησε.

Έμεινε ορφανός από μάνα και πατέρα στα δώδεκα. Έχασε τον δίδυμο αδερφό του ετών είκοσι, εκτελεσμένο από τους φασίστες γερμανούς και προδομένο από τους φασίστες έλληνες. Στο μεταξύ είχε μπει στη Σχολή Ευελπίδων και βγήκε στο δεύτερο έτος – λόγω του πολέμου έκλεισε η Σχολή - με τον βαθμό του ανθυπασπιστή. Την αποφασιστική ώρα είπε το μεγάλο ΝΑΙ. Πέρασε στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις γραμμές του ΕΛΑΣ.

Για την προσφορά του στην πατρίδα, ο καπετάν Έκτορας διώχθηκε και βασανίστηκε. Πρόλαβε να ζήσει την δικαίωση, που για εκείνον ήταν πολυτιμότερη από κάθε υλικό αντίκρισμα, με την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης από το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου. Την συμμετοχή του στον αγώνα για την Ελευθερία την θεωρούσε πάντα σαν το κορυφαίο γεγονός του βίου του και την σπουδαιότερη προσφορά του – κα ας υπήρξε ένας σπουδαίος σύζυγος και πατέρας που έδωσε πάρα πολλά στην οικογένειά του. Αλλά ποιος λέει ότι το ένα είναι ανεξάρτητο από το άλλο; Το σημαντικότερο που μας έμαθε ο πατέρας, η μεγαλύτερη διδαχή του, ήταν η αγάπη για τον άνθρωπο, την πατρίδα, την ελευθερία και την δημοκρατία. Α, και να είμαστε περήφανοι γι’ αυτό που είμαστε.

Ο Λέλος είχε ταλέντο στο γράψιμο. Έδειξε αυτήν του την ικανότητα κυρίως σε επιστολές και υπομνήματα. Στο τέλος του βίου του, εκεί που ο περαματάρης τον κυνηγούσε ανελέητα, βιάστηκε να γράψει απομνημονεύματα. Αν και κάτω από μεγάλη πίεση χρόνου, αντεπεξήλθε με επιτυχία και τα γραπτά του είναι πολύτιμη για μας παρακαταθήκη. Μερικά κομμάτια ξεπερνούν το όριο του στενού οικογενειακού ενδιαφέροντος. Στο απόσπασμα που παραθέτω αυτούσιο παρακάτω, ισορροπεί αξιοθαύμαστα την λογική με το συναίσθημα. Πριν από εκατό χρόνια γεννήθηκε ένας άνθρωπος που ήταν πατέρας μου και θα είμαι, όσο ζω, περήφανος γι’ αυτόν.

«Ο παππούς μου είχε αρκετά χτήματα και γι’ αυτό λογιζόταν ένας από τους καλύτερους νοικοκυραίους του χωριού. Τα κτήματα τα έσπερναν στάρι, κριθάρι και διάφορα άλλα είδη δημητριακών, αλλά η απόδοσή τους ήταν ελάχιστη, για αυτό πολλές φορές δεν έπαιρναν ούτε το σπόρο. Εκείνα που τους απέδιδαν κάποιο εισόδημα ήταν οι ελιές και οι συκιές, που αφθονούσαν στην περιοχή και λιγότερο τα αμπέλια, όλα αυτά όμως είχαν πολύ κόπο για να μαζευτεί ο καρπός. Ασχολιότανε όλη η οικογένεια μ’ αυτά, ακόμα και τα μικρά παιδιά βοηθούσαν, μάζευαν ελιές και έφταναν σύκα. Και μ’ όλα αυτά το εισόδημά τους ήταν πολύ μικρό.

Είχαν όμως και ένα άλλο εισόδημα από την καλαθοπλεκτική. Όλες σχεδόν οι παληές οικογένειες έπλεκαν καλάθια, από τα πολύ μεγάλα που τα λέγανε «ταρπιά», τα πιο μικρά τις «κόφες» και τα μικρότερα τα «κοφίνια». Όλα αυτά γινόντουσαν από βέργες λυγαριάς τις λεγόμενες «καναπίτσες» (το σωστό κουνουπίτσες) πού ήταν ο σκελετός και από καλάμια, που αποτελούσαν το «γέμισμα» αυτών. Τη δουλειά αυτή την κάνανε όταν δεν υπήρχαν άλλες γεωργικές εργασίες π.χ. το χειμώνα, που συνήθως μάζευαν και ετοίμαζαν τα υλικά και το καλοκαίρι. Τα καλάθια αυτά τα πουλούσαν σ’ όλα τα γύρω χωριά αλλά και σε όλα τα χωριά του νησιού πηγαίνοντας με τα πόδια και γυρίζοντας πολλές φορές με τον ίδιο τρόπο, γιατί δεν τα πουλούσαν πάντοτε με χρήματα, αλλά γινότανε ανταλλαγή με άλλα είδη,-όπως σιτάρι, φασόλια, πατάτες, φακές κλπ.

Για την κατασκευή των καλαθιών χρησιμοποιούσαν ένα είδος μαχαιριού που το λέγανε «κάτσουνα» γι’ αυτό και τους συγχωριανούς μου τους λέγανε οι κάτοικοι των γύρω χωριών «κατσουναίους». Μάλιστα -λέγεται- ότι όταν κάποιον κακολύριανο τον έπιασε ο χωραφάρης (αγροφύλακας δηλαδή) να κόβει καλάμια ή καναπίτσες από ένα ξένο χωράφι του κατάσχεσε τον κάτσουνα και τον πήγε στο Δήμαρχο να δικαστεί. (Την εποχή εκείνη έβγαζαν Δήμαρχο πολλά χωριά μαζί κι ο δήμαρχος έκανε χρέη δικαστή. Ο Δήμαρχος έβγαινε στο χωριό Καλημεριάνοι). Ο Δήμαρχος τον ρώτησε τι έχει να απολογηθεί και αυτός απάντησε «τον κάτσουνα κυρ-Δήμαρχε». Αυτό τον έκοβε, το ότι του πήρανε τον κάτσουνα!

Ο παππούς μου έχασε το φως του όταν εγώ είμανε πολύ μικρός, για αυτό τον θυμάμαι πολύ λίγο με γερά τα μάτια του να πλέκει καλάθια τα καλοκαίρια κάτω από μία καρυδιά που υπήρχε στο χτήμα του «Μηλιώτη». Πολλές φορές τον βοηθούσε και ο πατέρας μου σ’ αυτή τη δουλειά. Περισσότερο τον θυμάμαι όταν έμεινε τελείως τυφλός για πολλά χρόνια,ίσως 6 – 7.Πέθανε το 1933, λίγο μετά το θάνατο του πατέρα μου, σε ηλικία πάνω από 60 χρόνων.

Εδώ θα πω λίγα λόγια για τις φάρσες που του κάναμε και εμείς τα εγγόνια του, που πολλές φορές έφταναν τον σαδισμό, χωρίς να αισθανόμαστε συμπόνια και θλίψη για την τραγική του κατάσταση. Έτσι ανελέητα είναι τα μικρά παιδιά στους μεγάλους, δεν αισθάνονται οίκτο ούτε αγάπη και για τους πιο στενούς συγγενείς. Εμάς μας διασκέδαζε το ότι καταφέρναμε να τον ξεγελάσουμε, εκμεταλλευόμενοι την αναπηρία και την απλοϊκότητα του. Μια απ’ αυτές τις φάρσες είναι η πιο κάτω:

Του είπαμε ότι έπεσε μία μικρή πέτρα από τον ουρανό στο χωράφι του Βαγγέλη Στάμου, που ήταν κοντά στο Μηλιώτη, που δεν μπορούσε να την μετακινήσει κάνεις, παρ’ όλο που ήταν τόσο μικρή. Αφού λοιπόν δοκιμάσανε μερικοί συγχωριανοί μας, πήγε και ο ιδιοκτήτης του χωραφιού να δοκιμάσει και αυτός. Αλλά επειδή ούτε αυτός μπόρεσε να τη σηκώσει θύμωσε και πήρε μία βαρειά να τη σπάσει. Αλλά η βαρειά κόλλησε πάνω στην πέτρα και δεν μπορούσε να την ξεκολλήσει. Φαίνεται -του λέμε- την πέτρα αυτή την έστειλε ο Θεός να δοκιμάσει τους ανθρώπους, ποιοι είναι καλοί και ποιοι αμαρτωλοί. Όσοι δοκίμασαν να τη σηκώσουν κάνουν κάθε μέρα μετάνοιες για να τους συγχωρέσει ο Θεός τις αμαρτίες τους. Κι’ ο Βαγγέλης ο Στάμος που δοκίμασε να τη σπάσει έπεσε βαριά άρρωστος. Τούπαμε και πολλά άλλα για να πιστέψει ότι η πέτρα αυτή ήταν ιερή και ότι ένας αναμάρτητος θα μπορούσες να τη σηκώσει. Αλλά πού να βρεθεί τέτοιος, αφού κι’ ο παπάς του χωριού δεν κατάφερε να το κάμει;

Τότε μας παρακάλεσε να τον πάμε εκεί που ήταν η πέτρα να δοκιμάσει και αυτός την πίστη του στο Θεό- πίστευε πολύ και έλπιζε ότι ο Θεός θα τον αξίωνε να πετύχει εκεί που αποτύχανε οι άλλοι.

Αφού τον φέραμε μερικές βόλτες κρατώντας τον από το χέρι, τόσες που να φανεί ότι διασχίσαμε την απόσταση από κει που ξεκινήσαμε μέχρι το σημείο της πέτρας, φτάσαμε πάνω από την πέτρα. Του είπαμε:

Εδώ είναι, σκύψε να την πιάσεις. Έσκυψε, την έπιασε, αλλά έπιασε και το ξύλο που είχαμε βάλει πάνω από την πέτρα και το πατούσαμε από τις δύο μεριές, οι μισοί από τη μία και οι άλλοι μισοί από την άλλη, για να μην μπορεί να τη σηκώσει! Όταν μας ρώτησε, τί είναι αυτό το ξύλο, του είπαμε ότι είναι το στυλιάρι της βαρειάς του Στάμου που κόλλησε πάνω της! Βρε τον αθεόφοβο - λέει - και έκαμε το σταυρό του. Είπε «Θεέ μου βοήθησέ με» και επιχείρησε να τη σηκώσει. Αλλά πού να τη σηκώσει, αφού την πατούσαμε όλοι μας με το ξύλο; Τότε σήκωσε το κεφάλι του προς τον ουρανό και είπε:

Θεέ μου κι’ εγώ αμαρτωλός είμαι; και δάκρυσαν τα μάτια του. Έκαμε και δεύτερη και Τρίτη προσπάθεια, αλλά η πέτρα έμενε ακίνητη. Τότε στενοχωρήθηκε πολύ και με βαρειά καρδιά μας είπε να τον πάμε πίσω. Εμείς οι αθεόφοβοι ούτε σ’ αυτή τη στιγμή δεν τον λυπηθήκαμε, να τον αφήσουμε να τη σηκώσει να νοιώσει την ικανοποίηση ότι δεν ήταν αμαρτωλός. Βέβαια, σε αυτό και σε άλλα που του κάναμε φταίγανε οι μεγάλοι εγγονοί του, γιατί εγώ και ο Νίκος είμαστε πολύ μικροί, 10 χρονών περίπου και περισσότερο ο εγγονός του από το δεύτερο παιδί του -τον Ξυνιάρη- ο Βασιλάκης- που έμενε μαζί τους ο παππούς μου.

Αξίζει να σημειώσω εδώ ότι πολλά άλλα παραμύθια που σκαρφιζόμασταν του τα λέγαμε και τα πίστευε, εκείνο που δεν μπορούσε να πιστέψει ήταν το αληθινό, το πραγματικό.

Μια μέρα πέρασε πάνω από το χωριό ένα αεροπλάνο που πήγαινε αργά και χαμηλά -όπως τα αεροπλάνα εκείνης της εποχής- και έκανε ένα διαβολεμένο θόρυβο. Ο παππούς μας ακούει αυτό το θόρυβο, που ήταν κάτι το πρωτόγνωρο για αυτόν και μας ρώτησε, τί ήταν αυτή η βουή. Εμείς αυτή τη φορά του είπαμε την αλήθεια, ότι είναι ένα σιδερένιο πράγμα με φτερά και μηχανή που πετάει και μεταφέρει ανθρώπους από τη μία πόλη στην άλλη. Και το λένε αεροπλάνο. Αδύνατο να το πιστέψει! Η πραγματικότητα για αυτόν ήταν πάνω από κάθε παραμύθι που του λέγαμε. Μα μήπως είχε άδικο; Τα επιτεύγματα του ανθρώπου δεν ξεπέρασαν πολλές φορές και την πιο τολμηρή φαντασία; Και το πιο μεγάλο παραμύθι;».
 

DUNFERMLINE

 

Εκείνο το πρωί είχα μία, ας την πούμε, υποχρέωση. Είχα υποσχεθεί στον Κώστα τον Μπότση ότι άμα κέρδιζε ο Θρύλος θα κέρναγα καφέ. Είχα προσθέσει ότι σε περίπτωση που η ομάδα είχε παίξει και καλά, θα έπινε και δωρεάν τσίπουρο.

Η ομάδα δεν είχε παίξει καλά αλλά είχε κερδίσει και η υποχρέωση ήταν υποχρέωση. Από την άλλη ήξερα ότι θα μου ήταν αδύνατο να σταματήσω στον καφέ – άλλωστε μέχρι εκείνη την ώρα θα είχα πιει τέσσερις στο σπίτι.

Το ραντεβού ήταν για τις δώδεκα και μισή, η Νάτη είχε φύγει από τις δώδεκα παρά, γιατί η Κλοντέλ ζητούσε επίμονα βόλτα, ενώ εγώ χασομερούσα στο τηλέφωνο με τον Αντρέα γιατί του έλεγα διάφορα που δεν τα θυμάμαι. Όταν πιάνω την κουβέντα με τον Αντρέα μιλάω συνέχεια και ακατάστατα, μια το ένα μια το άλλο, σα να θέλω να αναπληρώσω τα πολλά χρόνια που δεν είχαμε πολλές κουβέντες.

Έκλεισα το τηλέφωνο αλλά μου είχε μείνει τελευταία εκκρεμότητα η τουαλέτα που πήγα με το βιβλίο μου, το Χέρτσογκ του Σολ Μπέλοου. Διάβασα αγχωμένος μια παράγραφο, έκανα κι ένα γρήγορο ντους, με την ώρα να είναι ήδη δωδεκάμιση.

Χτύπησε το τηλέφωνο, με ψάχνουνε λέω, αλλά τελικά ήταν ο Μπότσης που ζητούσε πέντε λεπτά παράταση. Σκέφτηκα ανακουφισμένος ότι ευτυχώς που δεν έδωσε χθες τόση παράταση ο διαιτητής και το σώσαμε το ματσάκι. Έδωσα ευχαρίστως στον Κώστα παράταση και ξεκίνησα για το Stay, πέντε-έξη λεπτά δρόμος. Ξέχασα να πω ότι για να μην καθυστερήσω δεν έκοψα τα νύχια των ποδιών και έτσι φόρεσα αθλητικά αντί για σαγιονάρες. Με τα αθλητικά περπάτησα και πιο γρήγορα, αυτό να λέγεται.

Φθάνοντας στο Stay είδα και τον φίλο τον Γιώργο, ταλαιπωρημένο κι αυτόν από το χθεσινό μαρτύριο της ομάδας αλλά δεν είπαμε πολλά γιατί η Νάτη θα έπινε ήδη το δεύτερο ούζο και δεν κάνει.

Η Κλοντέλ έτρεξε να με υποδεχτεί, η Νάτη έπινε ακόμα το πρώτο ούζο με μεζέ – εκείνη την ώρα έφτανε το δεύτερο – ενώ ο Κώστας είχε δώσει στον εαυτό του και δεύτερη παράταση.

Όταν ήρθε ο Κώστας είχα πιει δύο ούζα και κατέφθανε το δικό του. Για να μην καθυστερούμε είπα στην σερβιτόρα να φέρει κι ένα καραφάκι τσίπουρο, είχαμε ήδη παραβιάσει κατάφωρα την συμφωνία με τη Νάτη να πιούμε μόνο από ένα ούζο.

Πάνω στο καραφάκι έφθασε και ο Αντρέας καβάλα στη μοτοσυκλέτα και τα καραφάκια γίνανε δύο. Μετά χάθηκε λίγο το μέτρημα και δεν μπόρεσα να τσεκάρω την κατανάλωση από την απόδειξη, λέμε τώρα, γιατί πλήρωσε η Νάτη.

Έφθασα στο σπίτι και δεν θα περιγράψω πώς, γιατί απλούστατα δεν θυμάμαι. Κοιμήθηκα στο λεπτό κάνοντας έναν ύπνο περίεργο γιατί συχνά-πυκνά ξυπνούσα και έκανα άσχετες σκέψεις.

Κάποια στιγμή η σκέψη μου πήρε πιο συγκεκριμένη μορφή. Θυμήθηκα μια εκκρεμότητα που είχα από την δεκαετία του εξήντα. Ο Θρύλος είχε παίξει για το κύπελλο κυπελλούχων Ευρώπης με μια σκωτσέζικη ομάδα και είχε χάσει στην Σκωτία με τέσσερα μηδέν. Στην ρεβάνς όμως στο Καραϊσκάκη, κέρδιζε με τρία μηδέν στο τριακοστό λεπτό. Τελικά δεν μπήκε άλλο γκολ και ο αστικός μύθος έλεγε ότι η ομάδα είχε χάσει εκτός έδρας με επτά μηδέν και καθώς δεν είχε μεταδοθεί το ματς ούτε ραδιοφωνικά, η Χούντα το είχε αποκρύψει για να μην εξευτελισθεί η Ελλάς. Έτσι στην έδρα μας μείναμε στα τρία για να μην αποκαλυφθεί το ψεύδος.

Χούντα ήταν τότε, πληροφόρηση δεν είχαμε, ίντερνετ δεν υπήρχε ούτε στην επιστημονική φαντασία και έμεινα με το σαράκι και την θανατερή υποψία. Βέβαια κάποτε τα ξέχασα αυτά και μαζί ξέχασα το όνομα της σκωτσέζικης ομάδας.

Τώρα όμως ήταν αλλιώς. Ξύπνησα αλαφιασμένος και άρχισα να ψάχνω το όνομα της ομάδας που ήταν και δύσκολο. Ξεκίνησα το λατινικό αλφάβητο, το κλασικό κόλπο των γέρων που τσεκάρουν με αγωνία την μνήμη τους, αλλά δεν έβγαζα άκρη. Και έξαφνα να μια λάμψη: Ντάφερλαϊν, Ντάφερμλαϊν, Ντάμφερλαϊν, εντάξει το σώσαμε. H Google με διόρθωσε και το όνομα ήταν Dunfermline, προφερόμενο Ντανφέρμλιν. Και να το αποτέλεσμα της αναζήτησης: Ντανφέρμλιν-Ολυμπιακός 4-0 και 0-3. Και επιπλέον η Ντανφέρμλιν που τώρα βολοδέρνει στην δεύτερη κατηγορία, ήταν τότε πολύ ισχυρή και είχε φθάσει μέχρι τα ημιτελικά.

Σα να αφυπνίστηκα, όχι από τα ούζα και τα τσίπουρα της ημέρας αλλά από τα μάγια μιας κακιάς μάγισσας που φορούσε πράσινα, ζούσε σε σπίτι γεμάτο αράχνες και είχε εφεύρει τα fake news πολλά-πολλά χρόνια πριν εμφανιστούν τα social media.  

Η ΧΑΡΜΟΛΥΠΗ

Εψές είδα τον παλιόφιλο τον Λάμπη. Γύρισε προχθές αιφνιδιαστικά από την Χώρα των Αποθαμένων. Είχε μεταναστεύσει πριν από εικοσιένα χρόνια ξαφνικά. Δηλαδή όχι ακριβώς ξαφνικά, είχε ένα μήνα περιθώριο να μαζέψει όπως-όπως τα τσουμπλέκια του και να φύγει. Τον αποχαιρετίσαμε βιαστικά μερικοί καλοί φίλοι και μετά πήγαμε να τα πιούμε γερά για το κατευόδιο.

Δυο-τρεις φορές με επισκέφτηκε στο όνειρο. Στέκονταν αμίλητος με τα χέρια στις τσέπες κι εγώ ήμουν αμήχανος. Δεν ήξερα τι να πω για να μην τον προσβάλω. Αυτός περνιόταν για ζωντανός αλλά εγώ ήξερα στα σίγουρα πως μας είχε χαιρετήσει.

Εψές όμως ήταν αλλιώς. Χτύπησε το κουδούνι της εξώπορτας δυο φορές, όπως το συνήθιζε. Αμέσως κατάλαβα ότι ήταν αυτός κι ας πέρασαν τόσα χρόνια. Όταν τον είδα ταράχτηκα, έκανα να τον αγκαλιάσω αλλά δίστασα. Είναι βλέπεις και ο κορωνοϊός που μας έχει αλλοιώσει τα αντανακλαστικά.

Αυτός πάντως με αγκάλιασε. Ίδιος κι απαράλλαχτος, μιας και όπως φαίνεται στη Χώρα των Αποθαμένων δε μετράνε τα χρόνια. Λίγο πιο ωχρός ίσως.

Σίγουρα ήμουνα αρκετά σαστισμένος και δεν ήξερα ούτε τι έπρεπε να πω ούτε τι έπρεπε να κάνω. Τελικά κάτσαμε στο τραπέζι της κουζίνας και τον ρώτησα αν θέλει να πιει κάτι. Μου ένευσε καταφατικά και του έβαλα ουισκάκι. Δεν ήξερα αν έπρεπε αλλά το έκανα το καλαμπούρι μου: τώρα εσύ έχεις συνηθίσει το νέκταρ αλλά δε μου βρίσκεται απ’ αυτό.

Ο Λάμπης όμως βρήκε ευκαιρία να εξηγηθεί: πιστεύεις και συ αυτές τις χαζαμάρες; Εκεί φίλε μου Γιώργη τα πράγματα είναι αλλιώς και ότι έχεις ακούσει είναι παραμύθια ή υπαινιγμοί. Άμα έχεις υπομονή θα στα εξηγήσω όμορφα.

Είμαι όλος αυτιά, του είπα. Και ο Λάμπης ξεκίνησε να μιλάει χωρίς βιασύνη, με τη μακαριότητα που τον χαρακτήριζε και πριν μεταναστεύσει στη Γη των Μακάρων.

Είσαι των θετικών επιστημών, μου είπε, και θα στα εξηγήσω στη γλώσσα μας γιατί δεν εξηγούνται και αλλιώς. Ο Μπάμπης ήταν πολιτικός μηχανικός. Εκεί δεν υπάρχει γεωμετρικός χώρος ούτε χρόνος ούτε αισθήσεις. Υπάρχουν δύο συναισθήματα, η χαρά και η λύπη. Και να το ξεκαθαρίσουμε, δεν υπάρχει Κόλαση και Παράδεισος.

Γέλασα. Δηλαδή θέλεις να πεις ότι δεν υπάρχουν καζάνια από τη μια και γάργαρα νερά με πουλάκια ωδικά από την άλλη; Δεν σε ξεχωρίζουν από τις χαρακιές στο μέτωπο για να σε στείλουν από δω ή από κει; Οι εμβολιασμένοι δεν βλέπουν τον Τρισκατάρατο και οι ανεμβολίαστοι τον γλυκύ Ιησού;

Γέλασε. Εντάξει, αυτά είναι παπαριές φυτεμένες στο προσήλι. Εγώ σου μιλάω για συναισθήματα. Δεν υπάρχει μόνο χαρά ή μόνο λύπη. Υπάρχει χαρά και λύπη σε ποσοστά. Οι ψυχές στο επέκεινα διαφέρουν από τις ψυχές στη ζωή. Στην ουσία είναι συναρτήσεις πιθανότητας. Ο ψυχικός χώρος του επέκεινα είναι δύο διαστάσεων. Η πιθανότητα στον ένα άξονα και το ποσοστό χαράς (ή λύπης, που είναι συμπληρωματικό) στον άλλο. Σου δίνω παράδειγμα, αν και για σένα δεν χρειάζεται. Το να έχω ποσοστό χαράς από εβδομήντα έως εβδομηνταπέντε τοις εκατό έχει πιθανότητα πέντε τοις εκατό.

Τον παρακολουθούσα εκστασιασμένος αλλά και σκεπτικός. Δηλαδή είχαν δίκιο οι πυθαγόρειοι και οι άλλοι που πίστευαν ότι πίσω και πάνω απ’ όλα είναι οι αριθμοί!

Και πού ‘σαι ακόμα, μου λέει ο Λάμπης. Για να έχεις μια καλή πιθανότητα χαράς στο επέκεινα, μετράει μόνο η συνάρτηση χαράς στη ζωή. Σαν συνάρτηση του χρόνου όμως. Από κει και πέρα υπάρχουν οι περίφημοι μετασχηματισμοί hh – από το heaven και hell – που μετατρέπουν την χρονική συνάρτηση σε συνάρτηση πιθανότητας, όταν περάσεις στην άλλη πλευρά. Αυτοί οι μετασχηματισμοί δεν διδάσκονται στη ζωή.

Δηλαδή μου λες Λάμπη – για να καταλαβαίνουν και οι άμοιροι αναγνώστες μου που δεν είναι όλοι μαθηματικοί – ότι για να χαίρεσαι στο επέκεινα πρέπει να χαίρεσαι και στη ζωή.

Α γεια σου, μου είπε ο φίλος μου ο Λάμπης και κατέβασε μονοκοπανιά το ουισκάκι του.   

ΘΕΣΕΙΣ ΕΥΘΥΝΗΣ

για μικρούς και μεγάλους

Η ιστορία αυτή είναι αυθεντική και μου τη μετέφερε αυτόπτης μάρτυς. Εντάξει, ο λόγος είναι λόγος και ο καθένας έχει το προσωπικό του στιλ. Συνεπώς σας τη μεταφέρω με τη σειρά μου όπως την καταλαβαίνω και την αισθάνομαι.

Μια καλή παρέα συναδέλφων, με τη σχέση τους σφυρηλατημένη στις ειδικές συνθήκες της δημοσιοϋπαλληλικής σταδιοδρομίας, μαζεύεται για πρώτη φορά συν γυναιξί και τέκνοις για να γιορτάσει την προαγωγή του τελευταίου μέλους της που είχε παραμείνει χωρίς το επίδομα της θέσης ευθύνης.

Όπως διευκρινίσαμε, μαζί με τους μεγάλους μαζεύτηκαν και οχτώ παιδάκια, τέσσερα αγοράκια και τέσσερα κοριτσάκια, από τεσσάρων μέχρι εφτά χρονών. Στα παιδάκια αυτά είχαμε δύο Δανάες και δύο Λυδίες, δύο Κωνσταντίνους και δύο Αλέξανδρους, σύνολο οχτώ - το ξαναλέμε. Καμία Μαίρη, καμία Καίτη ούτε Κώστας και Αλέκος - εννοείται.

Αφού δώσανε την υπόσχεση ότι θα παίξουν όμορφα αλλά φρόνιμα, τα παιδιά μαζεύτηκαν στο ευρύχωρο υπνοδωμάτιο της Δανάης ‘Ένα, έξη χρονών, κόρης της υπαλλήλου που πήρε το εορταζόμενο επίδομα. Πήραν λοιπόν τα παιδάκια τα κινητά των μεγάλων και βλέπανε βιντεάκια με την Πέπα ή παίζανε παιχνιδάκια, το καθένα μόνο του.

Οι μεγάλοι ήταν πιο κοινωνικοί και όπως πάντα έπιασαν με ενθουσιασμό και χάχανα την κοινωνική κριτική που αφορούσε τους συναδέλφους τους, απασχόληση πολύ οικεία που τους βοηθούσε να περνάνε αγόγγυστα τον χρόνο του ωραρίου στην υπηρεσία.

Κάποια στιγμή ήρθε και ο διασκεδαστής, ο κλόουν, που είχε φροντίσει να «κλείσει» η οικοδέσποινα για να απασχολήσει δημιουργικά τα παιδιά. Οι μεγάλοι δεν είχαν ανάγκη από έναν κλόουν παραπάνω για να διασκεδάσουν.

Μόλις ήρθε ο κλόουν έγινε ένας σχετικός χαμός, τα μισά παιδάκια δεν ήθελαν να αφήσουν τα κινητά των μεγάλων ενώ τα άλλα μισά ούρλιαζαν κλόουν – κλόουν. Αφού ο διασκεδαστής έπεισε τους αντιρρησίες μετά κόπων και βασάνων να αφήσουν τα κινητά, ξεκίνησε το πρόγραμμα. Για αρχή έκανε μερικά μαγικά κόλπα και μετά έβαλε τα παιδάκια να συμμετάσχουν σε κάποιο διαγωνισμό.

Στο κρίσιμο σημείο της εξήγησης των κανόνων του διαγωνισμού, ο Κωνσταντίνος Δύο, ένα από τα μικρότερα παιδάκια που έπληττε θανάσιμα και δεν καταλάβαινε από λόγια και κανόνες, άρπαξε ένα κομμάτι πίτσα και το πέταξε στον κλόουν. Ο διασκεδαστής έκανε μια αστεία κίνηση για να αποφύγει τη βολή του πιτσιρικά και τότε έγινε το σώσε. Άρχισαν να εκσφενδονίζονται από παντού πίτσες και αναψυκτικά μαζί με βροχή πατατάκια και ποπ κορν. Ο κλόουν είχε χάσει πια τον έλεγχο και η οικοδέσποινα έσπευσε αγανακτισμένη να τον διώξει πυξ λαξ.

Με τη συνδρομή και των άλλων γονέων που κρυφογελάγανε γιατί δεν ήταν δικό τους το σπίτι, η μαμά της Δανάης Ένα είπε στην κόρη της να παίξουν τους μεγάλους. Αυτό είναι ένα σπουδαίο παιχνίδι που υποτίθεται ότι περιορίζει τον κίνδυνο ατυχημάτων.

Η μικρή Δανάη Ένα ήταν κωλοπετσωμένη σαν τη μάνα της και μπήκε κατευθείαν στο νόημα του ρόλου. Πρότεινε στα άλλα παιδιά να παίξουν τις «θέσεις ευθύνης», αυτή την προσφιλή δραστηριότητα των μεγάλων.

Σύμφωνα με το μικρό σατανά Δανάη Ένα, όποιος έχει θέση ευθύνης θα έχει υπ’ ευθύνη του κάποιον άλλο. Ο Κωνσταντίνος Ένα τον Αλέξανδρο Ένα, ο Αλέξανδρος Ένα την Λυδία Δύο, η Λυδία Δύο τον Αλέξανδρο Δύο, ο Αλέξανδρος Δύο την Δανάη Δύο, η Δανάη Δύο τον Κωνσταντίνο Δύο, ο Κωνσταντίνος Δύο την Λυδία Ένα και η Λυδία Ένα τον Κωνσταντίνο Ένα. Έτσι όμως έμεινε έξω από τον κύκλο η Δανάη Ένα η οποία πολύ φυσικά δήλωσε πως εκείνη θα προσέχει όλους τους άλλους.

Αυτό που ήξεραν σίγουρα τα παιδιά γιατί το είχαν μάθει καλά από τους μεγάλους είναι ότι «θέση ευθύνης» σημαίνει χρήματα. Πήραν λοιπόν τα χαρτονομίσματα της “Monopoly” και τα μοίρασαν ένα-ένα, στο τελευταίο γύρο όμως κάποιοι πήραν χαρτονόμισμα και κάποιοι όχι αλλά ενώ είχαν αρχίσει τα κλάματα και οι διαμαρτυρίες, η Δανάη Ένα βρήκε την λύση. Πήρε τα παραπάνω χαρτονομίσματα με το ακλόνητο επιχείρημα ότι αυτή είχε την ευθύνη όλων.

Αφού έγινε κι αυτό, τα πράγματα άρχισαν να δυσκολεύουν γιατί δεν υπήρχε δράση στο παιχνίδι. Κάποια παιδιά είπαν να ξαναπάρουν τα κινητά αλλά η Δανάη Ένα δεν ήθελε να εγκαταλείψει το παιχνίδι και την προνομιακή της θέση, είχε λοιπόν την ιδέα να ρωτήσουν τη μαμά της τι να κάνουν.

Η οικοδέσποινα πάλι, είχε την ετοιμότητα να τους πει ότι στα καθήκοντα της «θέσης ευθύνης» είναι και η αξιολόγηση. Τους εξήγησε με απλά λόγια τι σημαίνει αξιολόγηση και κανένας δεν κατάλαβε τίποτα εκτός από την κόρη της που αντιλήφθηκε ότι αξιολόγηση είναι να κάνεις τη ζωή δύσκολη σε εκείνον που έχεις υπ’ ευθύνη σου.

Ο Κωνσταντίνος Ένα έπιασε επιτέλους το νόημα και έριξε μια σφαλιάρα σβουριχτή στον Αλέξανδρο Ένα που πήγε να βάλει τα κλάματα αλλά ξαφνικά του έκοψε κι έριξε μια ακόμη πιο σβουριχτή στην Λυδία Δύο που δεν έχασε καιρό και την άστραψε στον Αλέξανδρο Δύο και ούτω καθεξής μέχρι που έκλεισε ο κύκλος με συνεχώς αυξανόμενη την ένταση της σφαλιάρας.

Στο τέλος όλοι ήθελαν να κλάψουν για να ολοκληρωθεί η αξιολόγηση αλλά η Δανάη Ένα τους θύμισε ότι αυτή δεν είχε παίξει και αφού είχε την ευθύνη όλων τους θα έπρεπε απαραίτητα να μοιράσει σφαλιάρες. Εκεί όλοι τα χάσανε εκτός από τον Κωνσταντίνο Δύο που είχε πετάξει πρώτος την πίτσα στον κλόουν. Ο πιτσιρικάς σηκώθηκε και με ξαφνική κίνηση σφαλιάρισε δυνατά την Δανάη Ένα.

Αυτό ήταν το σύνθημα. Όλο το αδικημένο και καταπιεσμένο τσούρμο της πιτσιρικαρίας σηκώθηκε και έδωσε τα ρέστα του στο σβερκάκι της Δανάης Ένα που έκλαιγε απαρηγόρητη και φώναζε ότι αυτό δεν είναι δίκαιο και δεν είναι έτσι το παιχνίδι της αξιολόγησης.

      

 

 

ΑΝΤΙΠΥΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ

 Από Δρ. Γ.Μ.Σκιάνη, Φυσικό-Γεωφυσικό

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το πρόβλημα των πυρκαγιών δεν είναι όπως παρουσιάζεται, τόσο σε απόψεις απλών πολιτών που δεν έχουν γνώση του αντικειμένου όσο και σε τοποθετήσεις του πολιτικού προσωπικού που συνήθως το χρησιμοποιεί για δημαγωγική εκμετάλλευση.

Οι πυρκαγιές είναι ένα καταστροφικό φαινόμενο άκρως επικίνδυνο που δεν μπορεί να εκλείψει, μπορεί όμως να μετριαστεί (mitigation) με την βελτίωση της οργάνωσης από πλευράς Πολιτικής Προστασίας, τη μόνιμη και ουσιαστική συνεργασία της με επιστημονικούς φορείς και τον καλύτερο συντονισμό του υπερπολύτιμου εθελοντισμού.

Ο μετριασμός του φαινομένου των πυρκαγιών εξαρτάται κυρίως από την πρόληψη, όπως θα δούμε στο κυρίως κείμενο. Εκεί η συμβολή του υπεύθυνου πολίτη είναι εκ των ων ουκ άνευ. Θα πρέπει να μειωθούν στο ελάχιστο οι δραστηριότητες και οι συμπεριφορές που μπορούν, σε συνδυασμό με τις καιρικές συνθήκες, να πυροδοτήσουν πυρκαγιά. Επίσης, η επιτήρηση που γίνεται από τους εθελοντές θα πρέπει να αναβαθμιστεί με την χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας (αισθητήρες, δορυφόροι, drones, συστήματα άμεσης μεταβίβασης της πληροφορίας). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονίσουμε και την σημασία και αξία του επιστημονικού εθελοντισμού που κινητοποιείται από την διάθεση προσφοράς και όχι από μόνο από το κίνητρο του κέρδους.    

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι πυρκαγιές συμπεριλαμβάνονται μεταξύ των πλέον καταστροφικών φαινομένων λόγω της συχνότητας που παρουσιάζουν  αλλά και της έντασης και έκτασης που μπορούν να φθάσουν. Τα δυσμενή αποτελέσματα των πυρκαγιών  αφορούν απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, περιουσίες, υποδομές και σημαντικές βλάβες στο περιβάλλον.

Ειδικά για το περιβάλλον, πρέπει να σημειώσουμε ότι οι φωτιές προκαλούν άμεσες, έμμεσες και μακροχρόνιες επιπτώσεις στο βιοτικό και αβιοτικό μέρος των οικοσυστημάτων. Στο αβιοτικό μέρος  προκαλούνται μεταβολές στις φυσικοχημικές ιδιότητες του εδάφους και στη διάβρωση. Σε ότι αφορά το βιοτικό μέρος, η φωτιά μπορεί να προκαλέσει μεταβολές στην φυσιογνωμία της βλάστησης, στη σύνθεση και τον αριθμό των ειδών χλωρίδας και πανίδας, στην πυκνότητα των διαφόρων πληθυσμών και στη δραστηριότητα του κάθε ζώου ξεχωριστά.

Οι επιπτώσεις της πυρκαγιάς στην πανίδα και χλωρίδα μιας περιοχής διακρίνονται σε άμεσες και έμμεσες. Οι άμεσες γίνονται σχεδόν ακαριαία αντιληπτές: η υπέργεια βλάστηση στις περισσότερες περιπτώσεις αφανίζεται, ενώ η πανίδα, ανάλογα με τις ικανότητες κάθε είδους, είτε αφανίζεται είτε επιλέγει τον αναγκαστικό δρόμο της προσφυγιάς. Αντίθετα, χρειάζονται πολλά χρόνια για να αντιληφθούμε τις έμμεσες επιπτώσεις. Πρόκειται για τις διαδικασίες «δευτερογενούς διαδοχής» που συνήθως οδηγούν στην επαναφορά της πρότερης κατάστασης, εφόσον δεν επακολουθήσουν άλλες πυρκαγιές ή άλλες αιτίες υποβάθμισης.

 (http://www.wwf.gr/images/pdfs/fact_sheet_forest_fires.pdf).

Για να υπάρξει φωτιά πρέπει απαραίτητα να συνυπάρχουν τρία στοιχεία που αποτελούν το λεγόμενο τρίγωνο της φωτιάς: 1. Καύσιμη ύλη 2. Θερμότητα 3. Οξυγόνο. Επομένως στην κατάσβεση των πυρκαγιών προσπαθούμε να εξαλείψουμε έναν από αυτούς τους παράγοντες (π.χ. σκεπάζοντας την καύσιμη ύλη με χώμα στερούμε το οξυγόνο, κόβοντας την βλάστηση για να σχηματιστεί “αντιπυρική” λωρίδα αφαιρούμε την καύσιμη ύλη, καταβρέχοντας τη φωτιά ψύχουμε την καύσιμη ύλη).

Ο καιρός, η καύσιμη ύλη και η τοπογραφία είναι οι κύριοι περιβαλλοντικοί παράγοντες που καθορίζουν την συμπεριφορά της πυρκαγιάς.

 (https://www.fs.usda.gov/Internet/FSE_DOCUMENTS/fsm9_028958.pdf).

Ο καιρός είναι δύσκολο να προβλεφθεί γιατί παρουσιάζει μεγάλες μεταβολές. Επειδή όμως έχει τεράστια επίδραση στην πυρκαγιά, η βασική γνώση και η δυνατότητα συνεχών παρατηρήσεων των αλλαγών του καιρού στο πεδίο είναι απαραίτητα στοιχεία για την διαχείριση του φαινομένου.

Καύσιμη ύλη στις δασικές πυρκαγιές  είναι τα χόρτα, τα χαμόκλαδα, τα φύλλα, τα κούτσουρα. Τα διαφορετικά είδη έχουν και διαφορετική ικανότητα συγκράτησης της υγρασίας. Τα ξηρά καύσιμα αναφλέγονται και καίγονται πολύ ευκολότερα από τα υγρά. Το μέγεθος και το σχήμα των καυσίμων  επηρεάζουν επίσης την καύση. Τα ελαφρύτερα καύσιμα όπως τα φύλλα και τα χαμόκλαδα καίγονται ευκολότερα από τα βαρύτερα και μεγαλύτερα όπως τα κούτσουρα και οι κορμοί των δέντρων.

Η τοπογραφία είναι ο πιο σταθερός από τους τρεις περιβαλλοντικούς παράγοντες και ως εκ τούτου είναι ευκολότερο να προβλεφθεί η επίδρασή του. Τα τοπογραφικά στοιχεία που επηρεάζουν  την έναρξη και την διάδοση της πυρκαγιάς είναι η έκθεση του πρανούς προς τον ήλιο, η κλίση του πρανούς, το σχήμα του αναγλύφου, το υψόμετρο και οι φραγμοί (aspect, slope, shape of the area, elevation, barriers).

Πριν από την εμφάνιση του ανθρώπου και την γνώση της χρήσης της φωτιάς, οι πυρκαγιές προκαλούντο από φυσικά φαινόμενα όπως οι κεραυνοί και τα ηφαίστεια. Σήμερα οι φωτιές που ξεκινούν από ανθρώπινη αμέλεια ή εμπρησμό είναι ο κανόνας έναντι εκείνων που οφείλονται σε φυσικά αίτια. Συνεπώς ο πρώτος και κύριος όρος αποφυγής των τεράστιων καταστροφών που επιφέρουν κάθε χρόνο οι πυρκαγιές είναι η ενίσχυση της ατομικής και κοινωνικής συνείδησης και επαγρύπνησης.

ΠΡΟΛΗΨΗ ΠΥΡΚΑΓΙΩΝ

Επισημάναμε ότι για να υπάρξει πυρκαγιά πρέπει να συνυπάρχουν τα τρία στοιχεία που αποτελούν το «τρίγωνο της φωτιάς». Αυτή η συνύπαρξη εμφανίζεται κυρίως από την ανθρώπινη παρέμβαση, ηθελημένη ή αθέλητη.  Όπως θα δούμε παρακάτω, στη χώρα μας οι πυρκαγιές που οφείλονται σε φυσικά αίτια – κεραυνούς – είναι στατιστικά μόνο το 3%. Συνεπώς, ειδικά στο θέμα των πυρκαγιών, η πρόληψη είναι το σημαντικότερο κεφάλαιο για  το μετριασμό αυτού του καταστροφικού φαινομένου.

Πυρκαγιές δεν συμβαίνουν φυσικά μόνο στα δάση. Συμβαίνουν και σε κτίρια, σε αυτοκίνητα, σε εργοτάξια κλπ. Στις περιπτώσεις αυτές η πρόληψη στηρίζεται στην τήρηση συγκεκριμένων κανόνων ασφαλείας και ο έλεγχος είναι σαφώς ευκολότερος. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα συμβαίνουν πάντα ατυχήματα διότι η αστοχία των υλικών και τα ανθρώπινα λάθη δεν μπορούν να μηδενισθούν. Τα αίτια των δασικών πυρκαγιών μπορούμε να τα διακρίνουμε σε τέσσερις κατηγορίες και να εξετάσουμε το ποσοστό των καταστροφών που που συνδέεται με καθεμιά από αυτές τις αιτίες στην Ελλάδα (Βορίσης, 2004).

ü  Φυσικά ή τυχαία αίτια. Οι κεραυνοί είναι τα μοναδικά φυσικά αίτια που μπορούν να προκαλέσουν πυρκαγιές στη χώρα μας. Το ποσοστό των πυρκαγιών που συνδέονται με κεραυνούς είναι το 3% του συνόλου.

ü  Εμπρησμοί από αμέλεια.  Αυτοί αποτελούν την βασική αιτία των δασικών πυρκαγιών, με ποσοστό βεβαιωμένων περιπτώσεων πάνω από 50%. Σε αυτές περιλαμβάνονται οι πυρκαγιές από απόρριψη τσιγάρου, καύση καλαμιών, σκουπιδιών και ξερών χόρτων, ανάφλεξη σε σκουπιδότοπους, ηλεκτρικά καλώδια, σπινθήρες μηχανών, ψήσιμο στο ύπαιθρο, βολές των Ενόπλων Δυνάμεων κ.α.

ü  Εμπρησμοί από πρόθεση. Το αίτιο αυτό προκαλεί το 30% των δασικών πυρκαγιών και είναι ιδιαίτερα καταστροφικό, καθώς οι εμπρηστές λαμβάνουν μέτρα και επιλέγουν τις κατάλληλες ημέρες που ευνοούν την γρήγορη και μεγάλη εξάπλωση της φωτιάς. Αυτοί οι εμπρησμοί γίνονται για την δημιουργία βοσκοτόπων, για οικοπεδοποίηση, για λόγους αντεκδίκησης, για βλάβη της ασφάλειας και του τουρισμού κ.α. (Καϊλίδης 1990, Αντωνόπουλος 1997).

ü  Άγνωστα αίτια. Εκεί ταξινομούνται τα αδιευκρίνιστα αίτια και αφορούν στο 17% των περιπτώσεων.

Στον ιστότοπο της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας, τα αντίστοιχα ποσοστά παρουσιάζονται διαφορετικά – αγνοούνται τα φυσικά αίτια, αποδίδεται 35% στην αμέλεια, 20% στις κακόβουλες ενέργειες και 45% σε άγνωστα αίτια που κατανέμονται αναλόγως ανάμεσα στην αμέλεια και στην πρόθεση https://www.civilprotection.gr/el/dasikes-pyrkagies.

Η ΓΓΠΠ, σαν θεσμοθετημένο αρμόδιο επιτελικό όργανο, αναφέρεται στα μέτρα με τα οποία επιδιώκεται η άρση των αιτίων που άμεσα ή έμμεσα τις προκαλούν, καθώς και η δημιουργία των προϋποθέσεων που σε περίπτωση πυρκαγιάς θα καταστήσουν το έργο της καταστολής περισσότερο αποτελεσματικό.

Τα μέτρα αυτά αφορούν κυρίως:

1.      Την χρήση συστημάτων προσδιορισμού κινδύνου πυρκαγιάς που καθορίζουν χρονικά την πιθανότητα εκδήλωσής της σε μια περιοχή, με σκοπό την άμεση επέμβαση των δυνάμεων καταστολής.

2.      Την ενημέρωση των πολιτών για τον κίνδυνο πρόκλησης πυρκαγιάς από αμέλεια.

3.      Την εκτέλεση έργων υποδομής για την υποβοήθηση της καταστολής, όπως διανοίξεις και βελτιώσεις δρόμων και αντιπυρικών ζωνών, εγκατάσταση δεξαμενών νερού και παρατηρητηρίων στα δάση, καθαρισμοί βλάστησης σε περιοχές υψηλού κινδύνου κ.α.

Η ΓΓΠΠ λαμβάνει ως δεδομένο ότι η γενικότερη αντιμετώπιση του προβλήματος «προϋποθέτει την κατ’ ανάγκη εμπλοκή και συντονισμένη δράση πολλών υπηρεσιών και φορέων και ότι η προληπτική οργάνωση είναι το σημαντικότερο στοιχείο της όλης προσπάθειας για την προστασία των πολιτών, των οικισμών και των δασών από τις πυρκαγιές» και ως εκ τούτου «έχει επιλέξει για την αντιμετώπιση του προβλήματος στρατηγικές που βασίζονται στον διεπιστημονικό σχεδιασμό, την προληπτική οργάνωση και τον κρατικό συντονισμό».

Εικόνα 1. Ημερήσιος χάρτης πρόβλεψης κινδύνου πυρκαγιάς από ΓΓΠΠ.

Σε ότι αφορά το μέτρο 1., η ΓΓΠΠ εκδίδει ημερήσιο δελτίο πρόβλεψης κινδύνου (εικ.1). Σε σχετική παράγραφο του κειμένου της ΓΓΠΠ αναφέρεται:

«Οι βασικές παράμετροι που καθορίζουν τον κίνδυνο εκδήλωσης πυρκαγιάς σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία κατατάσσονται σε κλιματολογικές, μορφολογίας εδάφους, χαρακτηριστικών βλαστήσεως και σε κινδύνους που προέρχονται από ανθρώπινες δραστηριότητες και φυσικά αίτια.

Λόγω της πολυπλοκότητας του φαινομένου των πυρκαγιών και της συμμετοχής πολλών παραγόντων σε αυτό που ορίζουμε σαν κίνδυνο πυρκαγιάς, μεθοδολογικά έχει υιοθετηθεί η ανάπτυξη συστήματος δεικτών και όχι ενός μόνο δείκτη, με επικρατούσα προσέγγιση την ακολουθούμενη από τα Αμερικανικά συστήματα κινδύνου (Ηνωμένων Πολιτειών – NFDRS και Καναδά – NFFDRS) προσαρμοσμένη στις ιδιαιτερότητες της κάθε χώρας.

Βασική επιδίωξη των συστημάτων προσδιορισμού κινδύνου πυρκαγιάς είναι η δυνατότητα παρουσίασης των προβλέψεων με τη μορφή θεματικού χάρτη που απεικονίζει τον κίνδυνο, όπως αυτός εκτιμάται στα διάφορα γεωγραφικά διαμερίσματα μιας χώρας.

Η παρουσίαση των στοιχείων σε μορφή χάρτη, έχει σαν σκοπό τη συγκριτική αντιμετώπιση των διαφόρων περιοχών που απεικονίζονται.

Ο χάρτης κινδύνου πυρκαγιάς συντάσσεται συνήθως σε ψηφιακή μορφή και μπορεί να αναβαθμίζεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα (καθημερινά).

Για τη σύνταξη των χαρτών αυτών λαμβάνονται κυρίως υπόψη οι προβλέψεις των σχετικών με τις πυρκαγιές καιρικών φαινομένων για το επόμενο 24ωρο, η κατάσταση της βλάστησης καθώς και κάθε άλλη διαθέσιμη πληροφορία που συμβάλλει στον προσδιορισμό της επικινδυνότητας μιας περιοχής σε δεδομένη χρονική στιγμή. Η ακρίβεια του χάρτη εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την ακρίβεια των μετεωρολογικών προβλέψεων.

Επισημαίνεται ότι η κατάσταση της βλάστησης, ως στοιχείο, συμβάλλει στη συνολικότερη εκτίμηση όσον αφορά τον κίνδυνο πυρκαγιάς και χαρακτηρίζεται από μη συνεχή μεταβολή, αντίθετα από τις μετεωρολογικές συνθήκες που μεταβάλλονται συνεχώς σε ημερήσια βάση.

Από το έτος 2003 η ΓΓΠΠ προκειμένου να εκτιμήσει την κατάσταση της βλάστησης στην έκδοση του ημερήσιου δελτίου πρόβλεψης κινδύνου πυρκαγιάς που εκδίδει κατά την διάρκεια της αντιπυρικής περιόδου, χρησιμοποιεί μεταξύ των άλλων και δορυφορικές εικόνες MODIS TERRA οι οποίες μετά από ειδική επεξεργασία, παρουσιάζουν με κατάλληλο χρωματικό κώδικα την κατάσταση της βλάστησης (ξηρότητα) για όλη την χώρα υπό μορφή θεματικού χάρτη (εικ.2). Η μέθοδος υπολογισμού των δεδομένων των χαρτών βασίζεται σε κανονικοποιημένο δείκτη βλάστησης NDVI (Normalized Difference Vegetation Index) ή άλλους δείκτες.

Οι χάρτες αυτοί κατά την διάρκεια της αντιπυρικής περιόδου αναβαθμίζονται ανά 10ήμερο, βασιζόμενοι στην επεξεργασία νεότερων (πιο επίκαιρης λήψης) δορυφορικών εικόνων. Η αξιοπιστία των χαρτών ελέγχεται με επιτόπιες παρατηρήσεις».

Εικόνα 2. Θεματικός χάρτης στον οποίο απεικονίζεται η κατάσταση της βλάστησης στην Ελλάδα από 15 έως 21 Ιουλίου 2003. Ο χάρτης αυτός προέκυψε μετά από επεξεργασία δορυφορικών εικόνων MODIS TERRA Data. Η κατάσταση της βλάστησης είναι ανάλογη των τιμών του δείκτη βλάστησης NDVI (Από ΓΓΠΠ).

Εστιάζοντας στα μέτρα που προτείνει η ΓΓΠΠ για την πρόληψη των δασικών πυρκαγιών, ξεχωρίζουμε αρχικά  τα «συστήματα προσδιορισμού κινδύνου πυρκαγιάς» σε συνδυασμό με την αναφορά σε «επιτόπιες παρατηρήσεις που ελέγχουν την αξιοπιστία των χαρτών ξηρότητας της βλάστησης». Με την βοήθεια drones εξοπλισμένων με πολυφασματικές κάμερες μπορούν να λαμβάνονται λεπτομερείς πληροφορίες σε τοπικό επίπεδο για την ξηρότητα της βλάστησης ως παράγοντα κινδύνου για την πυρκαγιά.

Σε ότι αφορά τα παρατηρητήρια και τον κίνδυνο πρόκλησης πυρκαγιάς από αμέλεια, τα drones είναι πολύτιμα εργαλεία στα χέρια εθελοντών, κάνοντας περιπολίες σε συγκεκριμένες διαδρομές ώστε να καλύπτουν οπτικά ολόκληρο τον χώρο ευθύνης, δίνοντας πληροφορίες για πιθανές συγκεντρώσεις εύφλεκτης ύλης (ξερόχορτα, σκουπίδια κλπ), για ύποπτες κινήσεις ατόμων, για επικίνδυνες δραστηριότητες (μπάρμπεκιου, καύση απορριμμάτων ή ξερόχορτων, λειτουργία μηχανημάτων που προκαλούν υπερθέρμανση, σπινθήρα ή φλόγα κ.α.).

Ο έλεγχος των drones μπορεί να γίνει χειροκίνητα, αυτόνομα ή με σταθμό ελέγχου στο έδαφος.

Ο απλούστερος τρόπος είναι ο χειροκίνητος. Σε αυτή την περίπτωση ο χειριστής ελέγχει με την όραση την πτήση.

 Αυτόνομη είναι η πτήση όταν το drones ακολουθεί ένα προκαθορισμένο σχέδιο το οποίο εγκαταστάθηκε στο λογισμικό πριν από την έναρξή της.

Ο πιο εξελιγμένος τρόπος ο οποίος χρησιμοποιείται κατά κανόνα σε χώρες με αρκετή συσσωρευμένη εμπειρία σε εφαρμογές drones είναι ο έλεγχος από σταθμό εδάφους που μπορεί να κατευθύνει το μέσο αλλά και να τροποποιήσει τα δεδομένα του αρχικού σχεδίου πτήσης.

Οι ερευνητές Abdulla Al-Kaff, Ángel Madridano, Sergio Campos, Fernando García, David Martín και Arturo de la Escalera του Intelligent Systems Lab (LSI), Universidad Carlos III de Madrid στο άρθρο τους Emergency Support Unmanned Aerial Vehicle for Forest Fire Surveillance (Abdulla Al-Kaff et al. 2020) αποδεικνύουν ότι οι αυτόνομες τεχνολογίες και η μικροηλεκτρονική ενισχύουν την επιχειρησιακή ικανότητα των drones σε κρίσιμες εφαρμογές, όπως η παρακολούθηση δασικών πυρκαγιών και η αντιμετώπισή τους. Η ίδια μεθοδολογία μπορεί να εφαρμοστεί και στην πρόληψη, δηλαδή στην επιτήρηση, στην αστυνόμευση και στην ανίχνευση.

Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ ΤΩΝ ΔΑΣΙΚΩΝ ΠΥΡΚΑΓΙΩΝ

Οι φάσεις επιχειρησιακής ενεργοποίησης για την αντιμετώπιση των πυρκαγιών αφορούν όλα τα χρονικά στάδια, από την έναυση έως την οριστική κατάσβεση και φύλαξη. Τα στάδια αυτά είναι τα εξής (Κατσάνος 1974, Βορίσης 2004):

Αναγγελία. Η αναγγελία των δασικών πυρκαγιών μπορεί να γίνει είτε από πολίτες είτε από σύστημα έγκαιρης εντόπισης (παρατηρητήρια – επιτήρηση από πυροφύλακες – εναέρια επιτήρηση). Ειδικά για την περίπτωση της αναγγελίας από το σύστημα έγκαιρης εντόπισης, θα πρέπει απαραίτητα να δίνονται στοιχεία που αφορούν τη θέση και το μέγεθος της πυρκαγιάς, το είδος του καιγόμενου υλικού, βατότητα των οδών πρόσβασης, θέσεις υδροληψίας αεροσκαφών, επίδραση του ανέμου, ρυθμό εξάπλωσης της πυρκαγιάς κλπ.

Ανίχνευση. Η ανίχνευση επιτρέπει τον καθορισμό της μεθόδου αντιμετώπισης της δασικής πυρκαγιάς. Εάν αυτή είναι μικρή, η ανίχνευση γίνεται άμεσα από τον συντονιστή των δυνάμεων στο πεδίο, εάν όμως είναι μεγάλη πρέπει να χρησιμοποιούνται περισσότερα άτομα με σχετική εμπειρία που αναφέρουν στον συντονιστή. Τα στοιχεία που ανιχνεύονται αφορούν το είδος και την διάταξη της δασικής περιοχής, το ανάγλυφο σε σχέση με την περίμετρο της πυρκαγιάς, τυχόν κινδύνους για την ζωή πολιτών που διαμένουν στην περιοχή καθώς και σημεία ιδιαίτερης αξίας  (υποδομές, μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς κ.α.) που πρέπει να προστατευθούν, περιοχές περιορισμού της πυρκαγιάς από φυσικά εμπόδια, οδούς πρόσβασης, σημεία υδροληψίας κλπ.

Κινητοποίηση. Αμέσως μετά την έλευση της πληροφορίας στο Συντονιστικό Κέντρο, ο υπεύθυνος την χρησιμοποιεί και αποφασίζει για θέματα, όπως 1.την εύρεση της πλησιέστερης προς την εστία πυροσβεστικής δύναμης και των πλησιέστερων μονάδων για ενίσχυση, 2.τον αριθμό των ανδρών και του μηχανολογικού εξοπλισμού που απαιτείται, 3. Τα μέσα μεταφοράς που απαιτούνται και είναι δυνατόν να διατεθούν. Παράλληλα, η μετακίνηση δυνάμεων δημιουργεί κάποια κενά τα οποία απαιτείται να καλυφθούν με δυναμική αναδιάρθρωση του σχεδιασμού στην περιοχή, κατόπιν συνεχούς εκτίμησης της κατάστασης.

Επιλογή μεθόδου κατάσβεσης. Ακολουθεί η επιλογή της προσφορότερης μεθόδου κατάσβεσης της πυρκαγιάς. Οι μέθοδοι διακρίνονται σε δύο κύριες κατηγορίες. Κατά την άμεση προσβολή οι ενέργειες κατευθύνονται απευθείας στο μέτωπο της πυρκαγιάς, με το σβήσιμο και διαχωρισμό των καμένων υλικών από εκείνα που δεν έχουν προσβληθεί. Κατά την έμμεση προσβολή η γραμμή αντιμετώπισης της πυρκαγιάς, στην οποία γίνονται οι απαραίτητες εργασίες, βρίσκεται μακριά από την περίμετρό της και το καύσιμο μεταξύ του μετώπου και της γραμμής αντιμετώπισης καίγεται. Η απόσταση μεταξύ του μετώπου και της γραμμής αντιμετώπισης μπορεί να ποικίλει ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες. Η παράλληλη προσβολή ενεργείται κατά τις αρχές της έμμεσης προσβολής και αφορά την διάνοιξη αντιπυρικών λωρίδων σε ορισμένη απόσταση από το μέτωπο της πυρκαγιάς (Α.Π.Σ. 1981).

Αποκάθαρση περιμέτρου και φύλαξη. Μετά τον έλεγχο της πυρκαγιάς είναι αναγκαία η αποκάθαρση της περιμέτρου της, δηλαδή ο διαχωρισμός της καμένης από την άκαυτη περιοχή. Ακολουθεί η φύλαξη η οποία συνίσταται στην παραμονή ατόμων κοντά στην περίμετρο της πυρκαγιάς για σβήσιμο τυχόν αναζωπυρώσεων. Όσο καλύτερα έχει γίνει η αποκάθαρση της περιμέτρου, τόσο ευκολότερο είναι το έργο της φύλαξης. 

Αναφερθήκαμε ήδη στην συνεργασία ερευνητών του Πανεπιστημίου CarlosIII της Μαδρίτης με τις επιχειρήσεις Telefónica Digital España, Dronitec S.L. και Divisek Systems για την δημιουργία ενός αυτόματου συστήματος πυροπροστασίας δασών που θα είναι σε θέση να υποστηρίξει τις μονάδες πυρόσβεσης ώστε να μειωθεί με ασφάλεια ο χρόνος αντίδρασης μέσω της παροχής πληροφορίας σε πραγματικό χρόνο για την εξέλιξη της πυρκαγιάς.

Οι συνεργαζόμενοι φορείς και ερευνητές περιγράφουν στην ιστοσελίδα της GSMA το σύστημα, υπογραμμίζοντας ότι δοκιμάστηκε με επιτυχία (GSMA Internet of Things Case Study - How Cellular Technology Enables Anti-Fire Drones).

Η λύση του Διαδικτύου των Πραγμάτων – ΔτΠ (Internet of Things –IoT) αξιοποιεί την υποδομή των τηλεπικοινωνιακών πύργων, την σύνδεση της κινητής τηλεφωνίας σε πραγματικό χρόνο και τα ΣμηΕΑ. Παρουσιάζεται σχηματικά στην εικόνα 3 και συνίσταται στα εξής:

Αισθητήρες θερμότητας, καπνού, ανέμου κλπ επάνω στους τηλεπικοινωνιακούς πύργους. Αυτοί οι αισθητήρες μπορούν να εντοπίσουν φωτιά σε ακτίνα 15km.

Εικόνα 3. Αυτοματοποιημένο σύστημα έγκαιρου εντοπισμού και παρακολούθησης πυρκαγιάς (GSMA Internet of Things Case Study - How Cellular Technology Enables Anti-Fire Drones).

Όταν οι αισθητήρες εντοπίζουν πιθανή πυρκαγιά, αποστέλλεται σήμα συναγερμού στο drone με τις συντεταγμένες του ύποπτου σημείου. Οι συντεταγμένες υπολογίζονται βάσει των θέσεων των πύργων όπου είναι τοποθετημένοι οι αισθητήρες. Ο συναγερμός ενεργοποιεί ταυτόχρονα την βάση του drone ώστε να ανοίξει αυτόματα και το ίδιο το drone να πετάξει στην υποδειχθείσα θέση πυρκαγιάς για να την επιβλέψει και να αποκομίσει πληροφορία. Αυτή η πληροφορία μεταδίδεται σε πραγματικό χρόνο μέσω του δικτύου κινητής τηλεφωνίας της Telefónica (3G ή 4G) στο κέντρο επιχειρήσεων.

Το κέντρο επιχειρήσεων θα έχει πλέον τα δεδομένα ώστε να πάρει καλύτερες αποφάσεις και να στείλει την κατάλληλη ομάδα με τον σωστό εξοπλισμό για την κατάσβεση της πυρκαγιάς και παράλληλα να μειώσει τους κινδύνους για το προσωπικό. Η ομάδα πυρόσβεσης θα έχει την δυνατότητα να τηλεκατευθύνει το drone για να ελέγξει και άλλες περιοχές, εκτός της προδιαγεγραμμένης διαδρομής. Μετά την λήξη της αποστολής του, το drone γυρίζει στη βάση του για φόρτιση ώστε να είναι σε ετοιμότητα για την επόμενη αποστολή.

Είναι προφανές ότι η τεχνολογία κινητής τηλεφωνίας προσφέρει μεγάλα πλεονεκτήματα στο σύστημα διότι εξασφαλίζει τη μετάδοση της πληροφορίας στο κέντρο επιχειρήσεων και επιτρέπει την τηλεκατεύθυνση του drone. Η πιλοτική εφαρμογή έδειξε ότι η τεχνολογία αυτή:

ü  Προσφέρει την απαιτούμενη δυνατότητα για την ομάδα πυρόσβεσης σε ότι αφορά το βίντεο συνεχούς ροής (video streaming) – ακόμη και όταν η κάλυψη είναι μόνο 3G.

ü  Λειτουργεί άριστα σε ανοικτό περιβάλλον, ανεξαρτήτως καιρικών συνθηκών.

ü  Προσφέρει την απαιτούμενη ασφάλεια επικοινωνίας που είναι απαραίτητη για τέτοιες κρίσιμες καταστάσεις.

ü  Υπάρχουν μονάδες ΔτΠ και πιστοποιημένο φάσμα για την τηλεφωνική σύνδεση.

Εικόνα 4. Πλεονεκτήματα της υποστηριζόμενης από την κινητή τηλεφωνία πυροπροστασίας (GSMA Internet of Things Case Study - How Cellular Technology Enables Anti-Fire Drones).

Η εικόνα 4 δίνει μια συνολική εικόνα των πλεονεκτημάτων  του υποστηριζόμενου από την κινητή τηλεφωνία συστήματος πυροπροστασίας.

ΠΡΟΔΙΑΓΕΓΡΑΜΜΕΝΗ ΚΑΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΠΥΡ

Ο Γαβριήλ Ξανθόπουλος (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε., Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών προϊόντων)  στην παρουσίασή του “Προδιαγεγραμμένη καύση και αντίπυρ: Επιστημονική θεμελίωση”, εκθέτει τα δεδομένα για δύο σημαντικά νέα εργαλεία που μπορούν να προσφέρουν λύσεις στην αντιμετώπιση των πυρκαγιών http://www.eufirelab.org/toolbox2/library/upload/2577.pdf.

Χρήση της φωτιάς για την αντιμετώπιση της φωτιάς

Ο Γ.Ξανθόπουλος παρουσιάζει τους δύο τρόπους που για την αντιμετώπιση της φωτιάς χρησιμοποιείται φωτιά:

1.      Αντίπυρ (backfire, suppression fire). Φωτιά που ανάβεται σκόπιμα στο δρόμο επερχόμενης πυρκαγιάς για να αφαιρεθεί η καύσιμη ύλη ώστε να υπάρξει έλεγχος.

2.      Απόκαυση (burn out). Φωτιά που ανάβεται για να κάψει άκαυτη καύσιμη ύλη ανάμεσα στην άκρη μιας πυρκαγιάς και στη γραμμή ελέγχου.

Το αντίπυρ χρησιμοποιείται για να σταματήσει το μέτωπο πυρκαγιάς που απειλεί να ξεπεράσει κάθε εμπόδιο. Η φωτιά ανάβεται από αντιπυρική ζώνη ή δρόμο, σε απόσταση από το επερχόμενο μέτωπο με στόχο να καεί η βλάστηση ανάμεσά τους, καθώς η κυρίως πυρκαγιά τραβάει την σκοπούμενη προς το μέρος της.

Η απόφαση λαμβάνεται από τον συντονιστή της  κατάσβεσης και απαιτείται σχεδιασμός, προετοιμασία, αρκετές δυνάμεις και ενημέρωση όλων. Παρ’ όλα αυτά, η επιτυχία δεν είναι εξασφαλισμένη. Οι πιθανότητες είναι πολύ καλύτερες  όταν το εγχείρημα γίνεται νωρίς το πρωί, πολύ αργά το απόγευμα ή τη νύχτα.

Έχει σημασία ότι οι εμπλεκόμενοι πρέπει να είναι έμπειροι ώστε να γίνεται σωστή επιλογή της θέσης. Στην εικόνα 5 παρουσιάζονται τρεις φάσεις  μιας πειραματικής καύσης στην  Gestosa, Portugal (2002)  όπου φαίνεται ο τρόπος που οι πυρκαγιές έλκονται μεταξύ τους και τελικά συναντώνται, ώστε να καεί ολοσχερώς η μεταξύ τους καύσιμη ύλη.

Εικόνα 5. Πειραματική καύση με συνάντηση δύο γραμμών φωτιάς στην Gestosa, Portugal το 2002 (από Γ.Ξανθόπουλο).

Στην απόκαυση η φωτιά ανάβεται από τη γραμμή ελέγχου (αντιπυρική λωρίδα, δρόμο, ποτάμι, καλλιέργειες, βρεγμένη ζώνη χορτοβλάστησης) για να κάψει μέχρι την άκρη τη πυρκαγιάς. Οι στόχοι μπορεί να είναι η άμεση προσβολή, η διαπλάτυνση γραμμών ελέγχου, η μείωση του απαιτούμενου προσωπικού φύλαξης, η μείωση του έργου τελικής κατάσβεσης, η ενσωμάτωση δακτύλων και εστιών από καύτρες, η αξιοποίηση φυσικών γραμμών ελέγχου και η μετακίνηση γραμμής ελέγχου σε λεπτά καύσιμα.

Η απόκαυση είναι πάγια διαδικασία όταν χρησιμοποιείται έμμεση προσβολή με διάνοιξη λωρίδων, με χειρωνακτικά μέσα ή μπουλντόζες (εικ.6). Κατά κανόνα γίνεται στα πλάγια και στο πίσω τμήμα της περιμέτρου της πυρκαγιάς. Δεν απαιτείται απόφαση του συντονιστή αλλά πρέπει να είναι ενήμερος καθώς και τα εναέρια μέσα. Δεν πρέπει να δημιουργούνται προβλήματα ή κίνδυνος για τους άλλους τομείς της φωτιάς.

 

Εικόνα 6.  Απόκαυση από κατασκευαζόμενη αντιπυρική λωρίδα σε δάσος κωνοφόρων (από Γ.Ξανθόπουλο).

Προδιαγεγραμμένο πυρ (prescribed burning)

Ως προδιαγεγραμμένο πυρ (εικ.7) ορίζεται φωτιά που εφαρμόζεται με επιστημονική γνώση και τρόπο σε δασική καύσιμη ύλη, σε συγκεκριμένη περιοχή, κάτω από επιλεγμένες καιρικές συνθήκες, για την επίτευξη προκαθορισμένων διαχειριστικών στόχων (από Γ.Ξανθόπουλο).

Στόχοι του προδιαγεγραμμένου πυρός είναι η μείωση δασικής καύσιμης ύλης, η αύξηση παραγωγής βοσκήσιμης ύλης, η βελτίωση οικοτόπου για την άγρια πανίδα, η προετοιμασία τόπου για σπορά και φύτευση, ο έλεγχος ανεπιθύμητης ή ανταγωνιστικής βλάστησης, ο έλεγχος ορισμένων εντόμων και ασθενειών, η βελτίωση πρόσβασης ή/και αισθητικής, η βιοποικιλότητα.

Για να εφαρμοστεί το Π.Π. θα πρέπει να εξεταστεί με ιδιαίτερη προσοχή η χρησιμότητά του ανάλογα με τις συνθήκες. Οι ανάγκες και τα αναμενόμενα αποτελέσματα διαφέρουν για κάθε οικοσύστημα αλλά και μεταξύ συστάδων του ίδιου είδους. Η φωτιά πρέπει να είναι χαμηλής έως μέτριας έντασης, με έμφαση στην ασφάλεια. Τέλος, απαιτείται προσεκτική επιλογή χρόνου και συνθηκών.

Το σχέδιο για Π.Π. καταστρώνεται ως εξής: Περιγράφεται η περιοχή, προδιαγράφονται οι στόχοι, περιγράφονται τα επιθυμητά χαρακτηριστικά της φωτιάς για να επιτευχθούν οι στόχοι, προδιαγράφονται οι μετεωρολογικές συνθήκες (θερμοκρασία, σχετική υγρασία, άνεμος), η περιεχόμενη υγρασία στην ξυλώδη καύσιμη ύλη και τον χούμο αλλά και η φυσιολογική κατάσταση της βλάστησης, προδιαγράφονται οι αποδεκτές ατμοσφαιρικές συνθήκες για την διασπορά του καπνού, ορίζεται η μέθοδος καύσης, προβλέπονται τα απαιτούμενα έργα προετοιμασίας (π.χ. ζώνες), προβλέπεται το προσωπικό και τα μέσα, αναγνωρίζονται τα σημεία υδροληψίας, περιγράφονται μέτρα ασφαλείας και σχέδιο έκτακτης ανάγκης σε περίπτωση διαφυγής της φωτιάς, προβλέπεται η ενημέρωση πολιτών και αρχών, καταρτίζεται κατάσταση ΝΑΙ/ΟΧΙ για τελική απόφαση.

Εικόνα 7. Έλεγχος της έντασης της φωτιάς μέσω του τρόπου έναυσης - λωρίδες (από Γ.Ξανθόπουλο).

Τέλος προβλέπεται μεταπυρική τεκμηρίωση και αξιολόγηση για τυχόν άλλες ενέργειες.

Χρήση drone στις διαδικασίες εσκεμμένου πυρός.

Στο άρθρο τους Smokey comes of age: unmanned aerial systems for fire management (2016) οι Dirac Twidwell, Craig R Allen, Carrick Detweiler, James Higgins, Christian Laney, Sebastian Elbaum αναφέρονται σε εφαρμογές drone στις διαδικασίες εσκεμμένου πυρός.

Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι, σε σχέση με την χρήση επίγειου προσωπικού, τα drone μπορούν να καλύψουν πληρέστερα την περίμετρο μιας φωτιάς και να απεικονίσουν αποτελεσματικότερα περιοχές με πυκνό καπνό (εικ.8).

Εικόνα 8. Α. Τα drone μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο Π.Π. για να δώσουν στην απεικόνισή του περισσότερες δυνατότητες σε ασφαλείς συνθήκες. Β. Το προσωπικό “τρώει καπνό” στην προσπάθειά του να προκαλέσει την έναυση του Π.Π. και να παρακολουθήσει πιθανές αναφλέξεις έξω από τον προδιαγεγραμμένο χώρο πυρός. Τα drone δίνουν την λύση (Dirac Twidwell et al.,2016).

Κατά συνέπεια τα drone μπορούν να μειώσουν ή και να εξαλείψουν την ανάγκη τοποθέτησης προσωπικού σε περιοχές με πυκνό καπνό, κοντά στα μέτωπα της φωτιάς που είναι μια συνήθης αλλά ανεπιθύμητη πρακτική σε διαδικασίες  προδιαγεγραμμένου πυρός (Π.Π).

Εικόνα 9. Πρωτότυπο drone για εσκεμμένες αναφλέξεις. (α) Το σκάφος πάνω από πρόσφατα αναφλεγείσα βομβίδα. (β) Μηχανισμός τοποθέτησης της μπάλας-βομβίδας. (γ) Μηχανισμός πλήρωσης με ενέσιμο καύσιμο. (δ) Μηχανισμός απόρριψης βομβίδας(Dirac Twidwell et al.,2016). Τα παρακάτω βίντεο περιγράφουν την δράση και την λειτουργία του πρωτότυπου ΣμηΕΑ: http://bit.ly/22W7x1T και http://bit.ly/1VOI2i7.

Το πρωτότυπο ΣμηΕΑ των Twidwell et al. (εικ.9) είναι ελαφρύ (περίπου 1kg), γρήγορο (μέγιστη ταχύτητα 56kph) και φορητό. Στα προκαταρκτικά πειράματα της ομάδας των ερευνητών, το σκάφος πέταξε με ταχύτητα 25kph, διανύοντας βήματα των 0.5km, ρίχνοντας “αυγά του δράκου” (dragon eggs) ανά 10m. Τα “αυγά του δράκου” είναι μικρές μπάλες μεγέθους ping pong οι οποίες περιέχουν καύσιμο υλικό και στις οποίες διοχετεύεται με ενέσιμο τρόπο ένα υγρό που αντιδρά με το καύσιμο και σε ένα λεπτό προκαλείται ανάφλεξη.

Στις μεγάλες πυρκαγιές, το εσκεμμένο πυρ χρησιμοποιείται, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, για να αντιμετωπιστεί η φωτιά, σε περιπτώσεις που οι συνήθεις τακτικές δεν έχουν αποτέλεσμα. Συχνά, για να γίνει αυτό, το προσωπικό παίρνει θέσεις μέσα σε περιοχές που καίγονται. Είναι προφανές ότι αν η ίδια δουλειά μπορεί να γίνει με ΣμηΕΑ, δεν είναι ανάγκη να μπει σε κίνδυνο το επίγειο προσωπικό.

Οι Twidwell et al. παρουσιάζουν το όραμά τους για το μέλλον: Σμήνη ΣμηΕΑ με μικτές δυνατότητες να συνεργάζονται σε επιχειρήσεις διαχείρισης πυρκαγιάς (εικ.10). Έχουν ήδη ερευνηθεί και εκπονηθεί αλγόριθμοι για τον συντονισμό πολλών ημιαυτόνομων ΣμηΕΑ για την παρακολούθηση της πυρκαγιάς και τον συγχρονισμό των δράσεων αντιμετώπισης (Kumar et al. 2011). Οι προσομοιώσεις επιβεβαιώνουν ότι τα ΣμηΕΑ μπορούν να προγραμματιστούν ώστε να τηρούν τους περιορισμούς πτήσης και να αποφεύγουν τις συγκρούσεις ενώ θα λαμβάνουν θέσεις κοντά στο μέτωπο της φωτιάς. Θα παρέχουν υψηλού επιπέδου πληροφορίες με παρακολούθηση της εξέλιξης της πυρκαγιάς αλλά και δυνατότητες επέμβασης με εσκεμμένο πυρ, επικουρώντας τις επίγειες δυνάμεις.

Εικόνα 10. Ένα όραμα για το μέλλον της διαχείρισης φωτιάς. Σμήνη ημιαυτόνομων ΣμηΕΑ, με εξοπλισμό για έναυση εσκεμμένου πυρός, αντικαθιστούν το επίγειο προσωπικό ή τα ελικόπτερα, επιτυγχάνοντας το ίδιο

αποτέλεσμα χωρίς διακινδύνευση ανθρώπινων ζωών και πόρων, με χαμηλότερο κόστος. (Dirac Twidwell et al.,2016).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βορίσης Δ., 2004, Η καταστολή των δασικών πυρκαγιών, Αθήνα, Τυπογραφείο Α.Π.Σ.

Καϊλίδης Δ., 1990, Δασικές πυρκαγιές, Θεσσαλονίκη, εκδόσεις «Γιαχουδή-Γιαπουλή».

Αντωνόπουλος Π., 1997, Προστασία Δασών από Πυρκαγιές, Αθήνα, εκδόσεις «Ίων».

 

Abdulla Al-Kaff , Ángel Madridano , Sergio Campos, Fernando García, David Martín, Arturo de la Escalera, 2020, Emergency Support Unmanned Aerial Vehicle for Forest Fire Surveillance, Electronics 9, 260 ; doi: 10.3390 / electronics 9020260 www.mdpi.com/journal/electronics.

 

Κατσάνος Α., 1974, Βασικές Οδηγίες κατασβέσεως των πυρκαγιών των δασών, Αθήνα, Αυτοτελείς Δασικές Εκδόσεις.

 

Αρχηγείο Πυροσβεστικού Σώματος, 1981, Εγχειρίδιο Κατασβέσεως Πυρκαγιών Δασών, Αθήνα, Τυπογραφείο Α.Π.Σ.

 

GSMA Internet of Things Case Study - How Cellular Technology Enables Anti-Fire Drones  www.gsma.com/drones .

 

Cesar Beltran, Miriam Carolina Freitas, Alex Moribe, Advisor: Professor Igor Tsukanov, 2013, Unmanned  Aerial  Vehicle with Fire Extinguishing Grenade Release and Inspection System, B.S. Thesis, Florida International University FIU.

 

Burchan Aydin , Emre Selvi , Jian Tao, Michael J. Starek, 2019, Use of Fire-Extinguishing Balls for a Conceptual System of Drone-Assisted Wildfire Fighting, doi:10.3390/drones3010017 www.mdpi.com/journal/drones.

 

Dirac Twidwell, Craig R Allen, Carrick Detweiler, James Higgins, Christian Laney, Sebastian Elbaum, 2016, Smokey comes of age: unmanned aerial systems for fire management, esa, Frontiers in the Ecology and the Environment, Volume 14, Issue 6, Pages: 289-344.